Lærdómar sögunnar

Síðastliðinn sunnudag varð Steingrímur Hermannsson, fyrrverandi forsætisráðherra, fyrir því að verða áttræður og af því tilefni var boðað til málþings um foringjann. Hann vann sér til frægðar að verða þrisvar forsætisráðherra og nafn hans mun lengi uppi fyrir að segja það skýrt í stefnuræðu sinni árið 1988 að eitt meginatriðið í stefnu ríkisstjórnar hans væri að hverfa frá almennt viðurkenndum, vestrænum aðferðum við stjórn efnahagsmála. Hér á landi giltu einhver önnur efnahagslögmál.

Afleiðingar hagfræðikenninga Steingríms þekkja menn mætavel. Undir hans stjórn komst verðbólgan í 37% árið 1985, en með óvinsælum aðgerðum tókst honum þó að þoka henni niður í 20-30%. Ekki leið þó á löngu þar til í stefndi að ríkisstjórnin missti öll tök á hagstjórninni. Árið 1989 fundust til allrar hamingju menn utan hennar, utan stjórnmálanna raunar, sem þóttust eygja leið út út ógöngunum og tóku frumkvæðið í þeim efnum, vegna þess að ríkisstjórnin var vonlaus.

Þeir sköpuðu þjóðarsátt.

Til þessa hefur ekki mikið verið um það deilt hvernig þjóðarsáttin varð til og hvernig úr henni vannst. Auðvitað kom ríkisstjórnin að þjóðarsáttinni. Ýmsar aðgerðir henni tengdar voru á forræði hins opinbera. En hún áttu þar ekkert frumkvæði, heldur stóð frammi fyrir orðnum hlut og lét til leiðast. Þeir, sem muna þessa tíma eða nenna að rýna í samtímaheimildir, vita hins vegar að ríkisstjórnin var hreint ekkert áhugasöm um þessa tilraun og því má jafnvel halda fram að stjórnin hafi nánast klúðrað henni. Allt fór það þó vel að lokum.

Þess vegna kom mörgum á óvart að á fyrrnefndu málþingi til heiðurs Steingrími steig herra Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, á stokk og lýsti þessum þætti lýðveldissögunnar með nokkuð öðrum hætti en menn hafa átt að venjast. Aðalstef ræðu forsetans (fyrir utan almennt hól um feril afmælisbarnsins), var sú frumlega tilgáta að þjóðarsáttin hafi verið smíð þáverandi ríkisstjórnar, en vegna göfuglyndis og stjórnvisku Steingríms hafi hann leyft aðilum vinnumarkaðarins að eiga heiðurinn. Þessi tilgáta er hrein firra. Það var öllum ljóst hvernig í þessum málum lá þá, sagnfræðingar hafa um þau fjallað síðan og einhverjir stjórnmálafræðingar víst líka. Guðmundur Magnússon sagnfræðingur, sem ritaði bókina Frá kreppu til þjóðarsáttar (2004), greinir frá því á bloggi sínu að hann hafi í rannsóknarskyni rætt við stjórnmálamenn, embættismenn og forystumenn á vinnumarkaði á tíma þjóðarsáttar:

Niðurstaðan var afdráttarlaus og kom ekki óvart. Allt frumkvæði að samningunum, gerð þeirra og eftirfylgni var verk stéttarsamtakanna. Ríkisstjórnin var í hlutverki þiggjanda í því ferli öllu.

Nú er tilgangur forsetans með þessum tilbrigðum við söguna svo sem öllum ljós.

Herra Ólafur Ragnar var fjármálaráðherra í þessari sömu ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar þegar þjóðarsáttarsamningarnir voru gerðir í febrúar 1990. Hann var því aðeins öðrum þræði að skjalla Steingrím Hermannsson; fyrst og fremst var hann að baða sjálfan sig í dýrðarljóma þjóðarsáttarinnar. Fullkomlega óverðskuldað. Og þó.

Gleymum ekki því að herra Ólafur Ragnar var sjálfsagt óvinsælasti fjármálaráðherra Íslandssögunnar. Sem slíkur átti hann drjúgan þátt í því með Steingrími að í þvílíkt óefni var komið, að aðilar vinnumarkaðarins sáu sig knúna til þess að fella áratugalangar deilur, taka höndum saman og gera það, sem ríkisstjórnin var fullkomlega vanmáttug til. En við hyllum ekki brennuvarginn fyrir lykilhlutverk hans í hetjudáð slökkviliðsins.

Við þetta er staldrað vegna þess að við þurfum að gæta þess að sagan sé ekki afbökuð og fölsuð. Þó ekki væri nema til þess að mönnum sé unnt af læra af henni, því vanræki menn það eru þeir dæmdir til þess að endurtaka hana. Einkum þó mistökin. En það er líka eitthvað einstaklega aumt við það að reyna að eigna sér heiður með þessum hætti og um leið láta eins og hinir raunverulegu frumkvöðlar hafi fyrir náð Steingríms leyfst að eiga heiðurinn. Hvað er forsetinn að gefa í skyn um þá?

Hvaða lærdóma getum við dregið af þjóðarsáttinni? Ég átti þess kost að ræða við Einar Odd Kristjánsson á liðnu sumri, skömmu áður en hann varð bráðkvaddur. Þá þegar voru nýjar blikur á lofti í efnahagsmálunum, niðurskurður fiskveiðiheimilda blasti við og alþjóðlegir lánsfjármarkaðir farnir að nötra. Hann lagði ofuráherslu á að verðbólgunni mætti ekki hleypa af stað aftur. Nánast allt væri betra. En ef hún nú léti kræla á sér, þá mætti alls ekki gera illt verra með því að hefja á ný víxldans kaupgjalds og verðlags. Á sá lærdómur ekki erindi í dag?

Einar Oddur var ekki stærilátur maður og hann lét sér í léttu rúmi liggja þó einhverjir væru að reyna að eigna sér þjóðarsáttina eftir á. „Þeim líður betur að muna þetta svona,“ sagði hann. Máske, en þar með er ekki sagt að við eigum að líða þeim það. Þó ekki væri nema til þess að geta dregið rétta lærdóma af réttri sögu.

 

......................

Grein þessi birtist upphaflega í Viðskiptablaðinu 26. VI. 2008.