Ótímabærar athugasemdir

17.11.2006 | 00:48

Íslenskudagurinn

„Dagur íslenskrar tungu“ er nýliðinn. Jafnvel nafngiftin felur í sér þá upphafningu, sem ég held að reynist málinu síst til framdráttar. Eða finnst einhverjum (sem ekki drekkur reglulega te í Norræna húsinu, gengur í fótlaga skóm eða heldur að hann sé skáld) uppskrúfað orðfar aðlaðandi? Mér heyrðist raunar í útvarpsviðtali við Njörð P. Njarðvík, hinn nýbakaða handhafa Jónasarbikarsins í íslensku innanhúss, að hann væri fremur á því.

Ekki er það betra stofnanamálið, sem furðumargir virðast ímynda sér að geri texta á einhvern hátt virðulegri, nú eða „faglegri“ eða bara eitthvað annað en ótínd alþýðan notar í fánýti sínu dags daglega. Þeir skriffinnar lifa í veröld þar sem fólk fer á bifreiðum í söluturna til þess að leigja myndbönd, en hér á Íslandi látum við okkur bíla, sjoppur og spólur duga. Ef maður fyndi óhugnaðinn aðeins í rituðu máli hjá opinberum starfsmönnum væri ástandið kannski þolandi, en einkageirinn fylgdi illu heilli eftir og nú verð ég æ oftar var við þetta hrognamál hjá Jóni og Gunnu, sem maður hefði haldið að væri ekki í smithættu. Það notar ósköpin ekki hversdags, en ég tek eftir því þegar önnur hver sjónvarpsstöðin stingur hljóðnema upp í aumingja fólkið til þess að spyrja frétta eða álits. Þá setja margir sig í einhverjar stellingar, fara að tala um aðila og ferli frekar en fólk og aðferðir.

Alla mína ævi hef ég þurft að hlusta á fólk, sem hefur haft áhyggjur af hnignun íslenskunnar, en samt verð ég nú ekki var við annað en að flest fólk geti talað hana skammlaust þegar á þarf að halda. Sérstaklega þegar það skammast (sem er kannski ástæðan fyrir því hve mörgum finnst Steingrímur J. Sigfússon bera af öðrum þingmönnum í málnotkun að ég segi ekki málflutningi!). Í fyrrnefndu viðtali nefndi Njörður, að hann hefði einna mestar áhyggjur af skeytingarleysi um málið. Ég held hann hafi rangt fyrir sér, flestir sem ég þekki og hitti hafa áhuga á málinu og er sæmilega umhugað um að tala gott mál. En kannski letin komi við sögu, menn nenna ekki alltaf að vanda sig. Kannski það sé skeytingarleysi eða vanræksla.

Eitt tíndi Njörður þó til, sem ég var honum hjartanlega sammála um, en það var að orðaforði hefði jafnt og þétt rýrnað á undanförnum áratugum. Hann rakti það helst til þess að menn læsu ekki jafnmikið og áður og það held ég að sé líka hárrétt hjá honum. En ég ætla ekki að kenna síbyljunni, erlendu sjónvarpsefni eða tölvuleikjum um. Þarna hefur menntakerfið nefnilega brugðist í einu og öllu. Hvað þurfa grunnskólabörn að lesa margar bækur á skólagöngu sinni? Alvörubækur — ekki námsbækur — á kjarnyrtri og góðri íslensku? Ætli þær séu ekki 3-4 alls og þá ekki fyrr en undir lok grunnskóla. Í stað þess, að kenna börnum málið með því að lesa, skrifa og tala, er dýrmætustu námsárunum gereytt í málfræði, setningafræði og ámóta ömurð. Er einhver viðvarandi skortur á málfræðingum, sem mér er ókunnugt um?

Menn tala varla um íslenskuna án þess að minnast á aðsteðjandi hættur og þá er enskan vinsælasti ógnvaldurinn. Ég hef raunar alltaf verið fremur efins um þá tilgátu og held að hættulegasta málmengunin komi enn frá dönsku eða skandinavísku. Vissulega sletta menn mikið á ensku, en þær slettur eru alltaf augljósir aðskotahlutir, norrænu áhrifin eru hins vegar lymskulegri og leynast betur, enda skyldleikinn miklu meiri. Ensku áhrifin eru hins vegar að aukast og sérstaklega á það við skriffinnamálið, sem ég vék að orðum að ofan, en það ber óneitanlega sterkan keim lélegra þýðinga úr ensku. Nafnorðastíllinn er sjálfsagt að mestu þaðan kominn líka.

En eitt til má nefna illt um enskuna og það þar sem síst skyldi. Einar skáld Benediktsson kvaðst skilja, að orð væri á Íslandi til um allt, sem væri hugsað á jörðu, en auðvitað var það ofmælt. Upp á síðkastið hafa hins vegar margir reynt að gera þetta að sannindum með því að smíða orð um sérhvert hugtak og hlut. Þar eru fremstar í flokki íðyrðanefndir, málstöðvar og þess háttar þing, en enskan — sem er hið alþjóðlega tungumál tækni og vísinda — er ljóslega fyrirmyndin. En þetta starf er einatt á miklum misskilningi byggt, misskilningi á eðli málsins. Oddur biskup Einarsson hafði áttað sig betur á þessu í Íslandslýsingu sinni í upphafi 17. aldar:

Ekki var heldur ætlunin að fjölyrða um auðgi og frjósemi þessarar tungu, svo auðvelt sem er að sýna fram á það, því einu og sama orðtakinu eða orðatiltækinu má í íslensku umbreyta með margvíslegu móti, og er það ekki síst á færi þeirra, sem handgengnir eru hinni fornu smekkvísi í máli, sem næg verksummerki sjást um í handritum. Er þetta að þakka geysilegum fjölda samheita og undraverðri fjölbreytni í óeiginlegum merkingum orða og talshátta, svo að ef tekið er nákvæmt tillit til orð- og setningarskipunar, verður mál vort alls ekki talið óheflað eða losaralegt.

Þorsteinn heitinn Gylfason, sem var afbragðsþýðandi og íslenskumaður auk alls hins, sem honum var til lista lagt, kunni einnig á þessu skil. Sumsé að íslenskan þarf ekki orð um hvern hlut, því merking orðanna felst ekki síður í samhengi þeirra. Þannig gefum við þeim merkingu eftir þörfum fremur en að þurfa að eiga eitt og einstakt orð yfir sérhvern hlut og hugtak. Kaffibolli breytist þannig í öskubolla með því einu að drepið sé í sígarettu í honum. Allir skilja orðið, en ætli nokkrum detti í hug að senda seðil um það til Orðabókar Háskólans?

Þess vegna finnst mér merkilegt að Námsgagnastofnun gengst fyrir samkeppni um nýyrðasmíð, þar sem auglýst er eftir íslenskum orðum yfir tíu ensk hugtök, sem talsvert er slett hér. Ég fæ ekki séð að nokkurt þeirra feli í sér merkingu, sem ekki er þegar til orð yfir á íslensku, sum eru þegar í notkun, önnur eru yfirfærðrar merkingar en myndu hæglega skiljast. Að neðan gef ég dæmi í samræmi við forskrift Námsgagnastofnunar, en það er svo sem skemmtilegt að stofnunin gefur engar skýringar á orðunum umfram samhengið!

casual – Hann var í mjög hversdags fatnaði
crossover – Músíkin hans er flakk milli popps og rokks
date – Ég var að hitta hana lengi
fusion – Á hótelinu er samsuðu-eldhús…
nick – Ég sendi þér nefnið mitt á MSN
outlet – Ég fór í lagerbúð í Bandaríkjunum
skate – Við skautuðum á Ingólfstorgi í gær
surf – Ég þvældist um á Netinu í gær
trendsetter – Hún er mikill hvatamaður í tískunni
wannabe – Hann er uppskafnings-rokkstjarna

Hitt er svo annað mál hvort nokkurt ofangreindra orða nái fótfestu í daglegu máli, enda eru flestar sletturnar á jaðrinum fyrir. Flestir kjósa að nota sletturnar frekar íslensk orð til þess að gefa til kynna að þeir séu sér á parti, tiltekinnar kynslóðar eða ámóta. Og er það ekki allt í lagi? Þegar ég var unglingur tíðkuðust alls kyns orð, sem fáir myndu nota núna kinnroðalaust. En við vildum einmitt temja okkur annað tungutak en við áttum að venjast af foreldrum okkar og kennurum. Plus ça change og allt það.